YUMUŞAMA (Detant) DÖNEMİ
- Batı Bloğu ile Doğu Bloğunun karşılıklı ve iyi niyetler ile sorunları azaltma çabalarıdır.
Detant Dönemi Neden Başladı?
1) Kennedy ile Kruşcev görüşmesi (1961)
2) Blokların kendi içlerindeki sorunlar
3) Bağlantısızlar Hareketi’nin ortaya çıkması ile nükleer silahlara tepkilerin çoğalması
4) Çıkabilecek nükleer savaşın iki tarafın da işine gelmemesi
- Berlin Buhranı sonrasında (1958) ABD-İngiltere-Fransa-SSCB Dışişleri Bakanları Cenevre’de görüştüler.Bu Doğu ile Batı arasındaki ilk görüşmedir.
- ABD Başkanı Eisenhower ile SSCB lideri Kruşcev 1959’da Camp David Görüşmeleri’ni yaptı .Bu durum ABD-SSCB ilişkilerini yumuşattı.
- ABD Başkanı Kennedy ile SSCB lideri Kruşcev’in Viyana’da görüşmesi sonucu Kruşcev, NATO’nun kararlı duruşu nun da etkisi nedeni ile Almanya ve Berlin üzerindeki isteklerinden vazgeçti.(1961)
ABD-ÇİN
- ABD’nin Tayvan’da asker bulundurması, ABD’nin Çin’in güçlenmesini istememesi ve Çin’i yalnızlaştırmaya çalışması nedenleri ile ABD-Çin arasında 1971'e kadar diplomatik ilişki kurulamadı.
- Japonya’da yapılan Ping Pong Şampiyonası’ndan sonra ABD takımı Çin lideri Mao’nun daveti ile ABD-Çin arasında ilk resmi temaslar başladı (Ping Pong Diplomasisi)
- ABD ile Çin yakınlaşmasının olabilmesinin en önemli nedeni ABD'nin Çin-SSCB birlikteliğini önlemek istemesi ve Çin için hayati önemi olan konu ABD’in Vietnam’dan çekilmesidir.
- Yakınlaşma ile Çin, BM’ye üye oldu, Çin-Japon savaşı sona erdi ve ABD-SSCB zirvesi Moskova’da yapıldı.
NÜKLEER SİLAHLARIN SINIRLANDIRILMASI
- SALT 1 ANTLAŞMASI : Nükleer silahların sınırlandırılması konusunda ilk antlaşmadır. ABD-SSCB ilişkilerinin sınırları belirlenmiş, nükleer silahlara bazı sınırlamalar getirilmiştir.Füzesavar füzeler sınırlandırıldı.
Not : Salt 1 ile Yumuşama Dönemi başlamıştır.
- SALT 2 ANTLAŞMASI : Görüşmeler Cenevre’de 1972’de başladı ve Viyana’da 1979’da sonuçlandı.Herçeşit füzeler sınırlandırıldı. SSCB’nin Afganistan’ı işgal etmesi ve ABD kamuoyunun tepkileri nedeni ile ABD Kongresi tarafından onaylanmadı.
- HELSİNKİ DEKLARASYONU : Doğu – Batı yumuşamasının sonucunda Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Konferansı (AGİK) toplandı (1973) Arnavutluk dışındaki 33 Avrupa ülkesi, ABD ve Kanada tarafından Helsinki Nihaî Senedi imzalandı. Buna göre; taraflar arasında her türlü işbirliği sağlanacak,insan haklarına uyulacak, parçalanmış aileler birleştirilecek, turizm geliştirilecek ve basın-yayın yolu ile bilgi değişimi sağlanacaktı.
YUMUŞAMA DÖNEMİ ÇATIŞMALARI
a) Küba Buhranı
- ABD, Küba lideri Fidel Kastro’yu iktidardan indirmek isteyince Kastro da SSCB’ye yaklaşarak SSCB’nin Küba’ya füze yerleştirmesine izin verdi.
- ABD’nin kararlı tutumu karşısında SSCB geri adım attı ABD bunun karşılığında Türkiye’deki Jüpiter füzelerini sökmeyi kabul etti.
- Küba buhranı silahsızlanma görüşmelerinin başlamasına etkili olmasının yanısıra Türkiye’nin de ABD’ye güvenini sarsmıştır.
b) Vietnam Savaşı
- Nedeni : ABD’nin Komünizm’i engellemek istemesi
- Kuzey Vietnamlılar 1964’te ABD savaş gemisine ateş açtılar böylece iki taraf arasında savaş başladı.Kuzey Vietnam’ın Güney’i ele geçirmesi ile sona erdi.4 milyona yakın insan hayatını kaybetti.
- Çin-SSCB ilişkilerinde ayrılık meydana geldi ve ilişkiler bozuldu. Böylece Yumuşama dönemi hızlandı.
- ABD’nin Vietnam’ı bölme planı başarısız oldu..
- 1975’te Kuzey ve Güney Vietnam resmen birleşti.
c) Keşmir Sorunu
- Pakistan ve Hindistan 1947’de İngiltere’den ayrılarak bağımsız olmuşlardı (Çoğunluğu Müslüman olan Keşmir Pakistan’a bağlanmak istemişti)
- Keşmir’in Hindu prensinin Hindistan’a katılmayı istemesi halkta tepkilere yol açtı.
ç) SSCB-Afgan Savaşı
- Afganistan’da Sovyet yanlısı partilerin yönetimi ele geçirmesi ile ülkede çıkan ayaklanmalar ile SSCB ordusu 1979’da Afganistan’ı resmen işgal etti.
- ABD tarafından mücahitlerin desteklenmesi ile SSCB’ye karşı direniş kuvvetlendi (1984)
- ABD, Sovyet işgalini protesto ettiği için SALT II Antlaşması’nı kabul etmemiş ve 1980’deki Moskova Olimpiyatları’na katılmamıştır.
- Cenevre Antlaşması’ndan sonra (ABD-SSCB-Pakistan-Afganistan-1988) SSCB Afganistan’dan askerlerini çekmek zorunda kaldı.
BAĞLANTISIZLAR HAREKETİ
Not : Bağlantısız kavramı Hindu lider Nehru tarafından atıldı. Kore savaşı sürerken Hindistan-Mısır-Yugoslavya bağımsızlıklarını ilan etmişler ve bağlantısızlar hareketinin öncüleri olmuşlardır.
Bandung Konferansı
- 1955’te Endonezya’nın Bandung şehrinde toplanan Asya-Afrika Konferansı Bağlantısızlar hareketinin başlangıcı kabul edilir (Barış içinde Hep Birlikte Yaşamanın 5 İlkesi)
- Bu konferansta sömürgeciliğin hemen sona erdirilmesi, Sömürgeciliğin BM’ye aykırı olduğu ve sömürülen devletlere destek verilmesi kararları alındı.
- Yugoslavya lideri TİTO ve Mısır devlet başkanı NASIR 1961’de Belgrat Konferansı’nda Bağlantısızlar Hareketi’ni teşkilatlandırdılar.
ARAP-İSRAİL SAVAŞLARI
- BM Genel Kurulu 1947’de Filistin’de Yahudi Devleti kurulması kararı almış, 14 Mayıs 1948’de İsrail Devleti kurulmuştu.
- İsrail Devleti’nin kuruluşu Arap-İsrail savaşlarının başlangıcıdır.
1948 Savaşı
- İsrail Devleti’nin kurulması ile başladı.
- Savaşa Suudi Arabistan, Mısır, Suriye, Ürdün, Lübnan ve Irak katıldı.
- Savaş Rodos Ateşkes Antlaşması ile sona erdi (1949)
- Sonucunda İsrail’in sınırları 2 kat arttı.
Süveyş Krizi ve 1956 Savaşı
- Mısır, 1956’da Mısır Süveyş Kanalı’nı birleştirince İngiltere-Fransa-İsrail Mısır’a saldırdı.
- ABD ve SSCB baskısı ile kuvvetler geri çekildi.
- Sonucunda İsrail-Mısır sınırına BM Barış Gücü yerleştirildi.
- ABD’nin desteği olmadan İngiltere ve Fransa’nın hareket edemeyeceği anlaşıldı.
- Mısır lideri NASIR‘ın Arap dünyasında saygınlığı artmış, Mısır Süveyş Kanalı’nı millileştirmiştir.
- Arap dünyasında Sovyet etkisi arttı.
1967 Savaşı (6 Gün Savaşı)
- Ürdün’e yerleşen Filistin Kurtuluş Örgütü’nün (FKÖ) saldırıları, İsrail’in Filistin mülteci kamplarına saldırması, İsrail gemilerinin Mısır tarafından Akabe Körfezi’ne girişinin engellenmesi üzerine başladı.
- İsrail uçakları Mısır’ın hava üslerine saldırdı (5 Haziran 1967)
- Sonucunda İsrail, Suriye’den Golan Tepeleri’ni, Mısır’dan Gazze Şeridi ve Sina Yarımadası’nı ve Ürdün’den Şeria Nehri’nin batısını aldı.
1973 Savaşı (Yom Kippur Savaşı)
- İsrail’in 1967’de aldığı toprakları geri vermemesi üzerine Mısır ve Suriye saldırdı.
- İsrail kazandı.
Not : Yom Kippur, Musevilerin yılbaşısı olan Roşaşana ile yılın 10. gününde kutlanan keferet günü (yom kippur) arasındaki 10 günlük geçmiş yılın değerlendirildiği kutsal dönem.
Camp David Antlaşmaları (1978)
- Yom Kippur Savaşı’ndan sonra ABD Dışişleri Bakanı Henry Kissinger Mısır ile İsrail arasında barış sağlanması için Mekik Diplomasisi‘ni başlattı.
- Sonucunda Camp David Antlaşmaları imzalandı (17 Eylül 1978)
- İsrail Mısır’ı devre dışı bırakmış, batı sınırının güvenliğini sağlamış, Kudüs’ü Yahudileştirme fırsatı yakalamıştır.
- Mısır’ın Arap ülkeleri ile ilişkileri zayıflamış, ABD-Mısır ilişkileri gelişmiştir.
- SSCB ile Arap ülkelerinin yakınlığı artmıştır.
İSLAM KONFERANSI ÖRGÜTÜ (İKÖ)
- Ürdün’ün önerisi ile 1969’da Kahire’de toplanan Arap Dışişleri Bakanları toplantısında İslam zirvesi oluşturulmasına karar verildi.
- 1969 Eylül ayında Türkiye’nin de katılımı ile İslam zirvesi toplandı.
- Zirve sonunda İsrail’in 1967’de işgal ettiği toprakları boşaltması, İsrail’i tanıyan devletlerin İsrail ile ilişkilerini dondurmaları istendi.
- 1974’teki toplantıda İsrail’in kınanması istendi (Ayrıca, Pakistan Bangladeş’i tanıdı)
- Böylece islam Konferansı bütün Müslümanlar ile ilgilenen bir örgüt konumuna geldi.
- 1975’teki toplantıda İslam Kalkınma Bankası kuruldu.
- 2005 yılında örgüt sekreterliğine Türkiye’den Eklemeddin İhsanoğlu seçildi.
ULUSLARARASI POLİTİKA VE PETROL
- 1960’da OPEC‘i (Petrol İhraç Eden Ülkeler) kuranlar petrol fiyatlarını belirmeyi planlıyordu.
- OPEC’in kurulduğu sıralarda petrol kaynaklarının çoğu ABD ve batının elindeydi.
- 1970’li yıllarda OPEC, petrol şirketleri üstünde üstünlük kurdu.
- Arap ülkeleri 1967 Savaşı’ndan sonra petrolü İsrail’e karşı silah olarak kullanmak için OAPEC‘i kurdular (Ancak sonuç alınamadı)
- 1973 Savaşı’nda Araplar İsrail’i destekleyen Batı ülkelerine karşı petrolü silah olarak kullandılar (1973 Petrol Krizi)
- Ambargo ABD’nin Orta Doğu politikasını değiştirmedi.
- ABD, Milletlerarası Enerji Ajansı’nı kurdu (Bunun amacı petrolün çıkarılması ve kullanılmasında işbirliğini arttırmaktı)
Not : 1973 Petrol Krizi en çok gelişmekte olan ülkeleri etkiledi.
İRAN-IRAK SAVAŞI
Genel Bakış :
- Bilindiği gibi I. Dünya Harbi’nden sonra Irak İngiltere’nin mandasına bırakılmıştı.
- Manda yönetiminden kurtulan Irak’ta kurulan monarşik yapı 1958’de yıkıldı.
- Yeni Irak, Bağlantısızlar Hareketi’ne yaklaşmış ve SSCB’ye yakınlaşmıştı (bu durum İngiltere’nin tepkisini çekti)
- İran’ı yöneten Pehlevi Hanedanı halkın tepkisini çeker (1925’ten sonra İran’ı yönetmeye başlamıştı)
- Yoksul halk Humeyni‘ye destek vermeye başladı ve 1979’da Şah devrilmiş ve yerine İran İslam Cumhuriyeti kuruldu.
- İran ABD liderliğindeki CENTO’dan ayrıldı ve Orta Doğu’da lider konumdaki Mısır’ın yerini almaya çalıştı.
Savaş :
- Irak’ın İran’ın karışık durumundan faydalanarak Basra Körfezi’nde denetimi almak istemesi, Cezayir Antlaşması’nı feshederek Şattülarap Su Yolu üzerinde denetim kurmak istemesi ve Arapların lideri olmak istemesi üzerine 22 Eylül 1980’de savaş başladı (Irak’ın saldırısı ile)
- Savaş 8 yıl sürdü.
- BM’nin girişimleri sonucunda 1988’de savaş sona erdi.
Not : Bu savaşta Libya ve Suriye İran’ı, diğer Arap ülkeleri ise Irak’ı destekledi. Batılılar ise genel anlamda Irak’ı desteklediler.
Sonuç :
1) Irak lideri Saddam Hüseyin‘in Arap dünyası lideri olup Humeyni‘nin saygınlığını yoketmek isteği gerçekleşmedi.
2) Saddam, başarısız olunca Kuveyt’e saldırdı.
3) Savaş sonunda iki devletin de ekonomik sorunları artmıştır.
YUMUŞAMA DÖNEMİ TÜRKİYE
1) Türk – Yunan İlişkileri
a) Kıbrıs Sorunu
- Kıbrıslı Rumlar 1950’lerde BM’ye başvurmuşlar ve kendi geleceklerini tayin haklarını istemişlerdir.
- İstekleri kabul görmeyince EOKA terör örgütü kurulmuş ve Türklere karşı saldırmışlardır.
- Kıbrıslı Türkler de kendilerini korumak için önce VOLKAN TEŞKİLATI‘nı sonra da TÜRK MUKAVEMET TEŞKİLATI‘nı (TMT) kurmuşlardır.
- BM ve NATO’nun girişimleri ile Türkiye-Yunanistan-İngiltere arasında 11 Şubat 1959’da Zürih Antlaşması imzalanmıştır.
- Sonrasında Londra Antlaşması imzalanmış ve Kıbrıs Cumhuriyeti kurulmuştur (19 Şubat 1959)
Buna göre;
1) Kıbrıs bağımsız cumhuriyettir. Cumhurbaşkanı Rum, yardımcısı da Türk olacaktır.
2) Resmi dil Türkçe ve Rumca’dır.
3) Temsilciler Meclisi’nin %70’i Rum, % 302u Türklerden oluşacaktır.
4) Hükümette 7 Rum, 3 Türk bakan olacaktır.
5) Kıbrıs’ın 20 bin kişilik ordusunun % 60’ı Rum, % 40’ı Türk askerler bulunacaktır.
6) Türkiye, Yunanistan, İngiltere ve Kıbrıs Cumhuriyeti arasında karşılıklı garanti sağlanacaktır.
7) Savunma, maliye ve dışişleri bakanlarından biri Türk olacaktır.
- 1963’te Rumlar AKRİTAS PLANI ile Türkleri Kıbrıs’tan atmaya çalıştılar.
- Cumhurbaşkanı Makarios, Garanti Antlaşması’nı tek taraflı iptal etti.
- Türkiye de Kıbrıs’a müdahale etme kararı aldı.
- 1964’teki Türk müdahalesi ABD Başkanı Jhonson’un mektubu ile ertelendi.
Kıbrıs Barış Harekatı (20 Temmuz 1974-Ayşe Tatile Çıksın)
- Rum Milli Muhafız Ordusu 15 Temmuz 1974’te Makarios’u devirerek EOKA’cı Nicos Sampson’u cumhurbaşkanı yaptı
- Kıbrıs’taki Türk halkının güvenliğini tesis etmek ve ENOSİS’e engel olmak için Barış Harekatı gerçekleştirildi.
Not : Türkiye’nin harekatına Mutlu Barış Harekatı denildi.
Kıbrıs Türk Federe Devleti(KTFD)
- 13 Şubat 1975’te kuruldu.
- 1977’de Rauf Denktaş ile Makarios arasında bağımsız ve bağlantısız, iki toplumlu Kıbrıs Cumhuriyeti’nin anlaşması imzalandı.
- Taraflar BM’nin kontrolünde 1980’e kadar sürdü (ama bir sonuç alınamadı)
b) Ege Adaları Sorunu
b1) Ege Adalarının Silahlandırılması:
- Lozan’a göre Ege adaları Yunanistan tarafından silahlandırılmayacaktı. Kıbrıs Krizi sırasında Yunanistan adaları silahlandırmıştır.
b2) Kıta Sahanlığı Sorunu :
- Yunanistan’ın Ege’de petrol arama ruhsatı vererek Ege’de karasularını kendi lehine genişletmeye çalışması üzerine çıktı.
b3) Karasuları Sorunu :
- Yunanistan karasularını 6 milden 12 mile çıkarmak isteyince sorun çıktı.
- Türkiye bu durumu savaş nedeni saymıştır.
b4) Ege Hava Kontrol Sahası Sorunu (FIR Hattı-Uçuş Bilgi Bölgesi)
- Yunanistan’ın Ege adaları üzerindeki milli hava sahası yüksekliği ve uçakların Ege’den uçarken Atina’ya mı yoksa İstanbul’a mı bilgi verecekleri meselesidir.
2) Ermeni Terör Örgütü (ASALA)
- 1975’te Lübnan’da kuruldu. Amacı bağımsız bir Ermeni devleti ve 1915’te olduğu iddia edilen Ermeni soykırımını kabul ettirmek ve tazminat-toprak almaktı.
- Ermeni teröristler 110 terör olayını 21 ülkede gerçekleştirdiler. Terör olaylarında 42 Türk diplomatı ve 4 yabancı hayatlarını kaybetti.
BUNALIM YILLARI
- 27 Mayıs 1960’da asker yönetime el koydu.
- Cumhurbaşkanı Celal Bayar ve Başbakan Adnan Menderes ile DP ileri gelenleri Yassıada‘da kurulan mahkemede yargılandılar.
- 538 yargılanan kişiden 15 idam, 31 müebbet hapis kararı verildi.
- 27 Mayıs darbesinden sonraki Milli Birlik Komitesi, Bilim Komitesi’ne anayasa yapma görevi verdi.
- Referanduma sunulan anayasa %61.5 evet oyu ile kabul edildi (9 Temmuz 1961)
1961 Anayasası ;
1) Temel hak ve özgürlükler genişletildi.
2) Anayasa Mahkemesi kuruldu.
3) Yasama-Yürütme-Yargı yetkileri birbirinden ayrıldu ve Güçler Ayrılığı ilkesi tam anlamı ile uygulandı (29 Ekim 1923’te adım atılmıştı)
4) İki Meclisli sistem geldi (TBMM ve Cumhuriyet Senatosu)
5) Sosyal Adalet ve Sosyal Devlet kavramları önem kazandı.
- Anayasa kabul edildikten sonra seçimler yapılmış 450 kişilik TBMM’de CHP 173, Adalet Partisi 158, Yeni Türkiye Partisi 65 ve Cumhuriyetçi Köylü Millet Partisi 54 milletvekili çıkardı (Partiler çoğunluğu sağlayamadığı için Türkiye Cumhuriyeti’nin ilk koalisyon hükümeti kuruldu)
- Adalet Partisi 1962 yerel seçimleri ve 1964 genel seçimlerinden birinci parti olarak çıktı.
- 1965 seçimleri de Süleyman Demirel başkanlığındaki Adalet Partisi‘nin oldu.
- 27 Ekim 1965’te Süleyman Demirel’in Adalet Partisi iktidarı 12 Mart 1971 Askeri Muhtırası ile sona erdi. Muhtıra sonucunda Başbakan Süleyman Demirel istifa etti ve yerine CHP milletvekili Nihat Erim getirildi.
- Muhtıra sonrasında anayasada değişiklikler yapılmış, temel hak ve özgürlükler kısıtlanmış,sıkıyönetim ilan edilmiş ve 1973 AP-CHP uzlaşması ile Cumhurbaşkanlığına Fahri Korutürk getirilmiştir.
- 1966’da CHP genel sekreteri olan Bülent Ecevit 1972’de CHP genel başkanı oldu.
- 1973 seçimleri ile CHP – Milli Selamet Partisi (MSP) koalisyon hükümeti kuruldu.
- Kıbrıs Barış Hareketı CHP-MSP hükümetinde yaşandı.
- Bülent Ecevit’in 1974 Eyül ayında istifa etmesi ile hükümet bunalımı yaşandı.
- 1974 seçimlerinden sonra kurulan Süleyman Demirel-Ecevit hükümetleri de siyasi istikrarı sağlayamadı.
- Ülkedeki karışık durum dolayısı ile 1980’de TBMM yeni Cumhurbaşkanını seçemedi.
- Ordu 12 Eylül 1980’de siyaseye müdahale etti.
- Milli Güvenlik Konseyi (Kenan Evren) yönetime el koydu, Demirel hükümeti görevden alındı, siyasi partiler kapatılarak TBMM dağıtıldı.
- 1982 Anayasası %92 evet oyu ile referandumda kabul edildi.
1982 Anayasası;
1) Cumhuriyet Senatosu kaldırıldı ve tek meclis sistemi geldi.
2) Cumhurbaşkanının yetkileri arttırıldı.
3) YÖK (Yüksek Öğrenim Kurulu) kuruldu.
- 1983 seçimlerinde Anavatan Partisi seçimleri kazandı (Turgut Özal)
