Lozan Antlaşmasına Kadar Türk - Ermeni İlişkileri Kronolojisi Okuma Parçası

Kronoloji

Doç. Dr. Recep Karacakaya

1015	Çağrı Bey’in Doğu Anadolu’ya askerî seferler düzenlemesiyle Türk-Ermeni ilişkileri başladı.
1021	Van’daki Ermeni Prensi Senekerim’in, gittikçe artan Türk akınları ve Bizans baskısı yüzünden topraklarını İmparator Basileios’e terk ederek, 14.000 kişilik bir Ermeni kitlesiyle Sivas havalisine yerleşti.
1071	Malazgirt Savaşı esnasında Bizans ordusundaki Ermeniler savaş alanını terk ederek Bizans’a ihanet etiler.
1098	Ermeniler Haçlılarla işbirliği yapıp, Selçuklular adına yönettikleri Urfa’yı haçlılara teslim etmek suretiyle ilk haçlı prensliğinin kurulmasına yol açtılar.
1136	Bizans ordusu bütün Kilikya’yı ele geçirdi, Ermeni Prensi Levon ile ailesi İstanbul’a götürüldü.
1375	Kilikya Ermeni Baronluğu fiilen yıkıldı.
1461	Fatih Sultan Mehmed emriyle Bursa’daki Ermeni Piskoposu Hovakim İstanbul’a getirilerek Ermeni cemaatinin başına geçirildi, Patrikhane kuruldu.
1567	Tokatlı Abkar tarafından ilk Ermeni matbaası İstanbul’da açıldı.
1641	Samatya’da hizmet vermekte olan Ermeni patriklik makamı, Kumkapı’ya taşındı ve Surp Asvadzadzin adını aldı.
1668	Katolik papazları Tercan, Hasankale, Gümüşhane, Kars, İspir, Bayburt ve Trabzon’da yerleşerek çalışmaya başladılar.
1701	Ermenilerin bir kısmı Katolik mezhebine girdi.
1706	Patrik Avedik, Katoliklik hakkında sert tedbirler aldığı için, Fransa elçisi ve misyonerlerin tertipleriyle önce Pat­riklikten azledildi, sonra da Sakız adasına sürgüne giderken yolda kaçırılıp Fransa’ya götürüldü ve burada hapsedildi.
1707	Papaz Komidas, Katoliklik propagandası yaptığı için Gregoryenlr tarafından idam edildi.
1717	Papas Sivaslı Mikhitar Venedik’te St. Lazare’da millî bir Ermeni kuruluşu meydana getirdi.
1734	Patrikliğin kışkırtmalarıyla bazı Ermeniler idam edildi; Patrikliğe, başka mezheplere meyleden kişileri araştırmak, ihbar etmek ve cezalandırılmasını istemek yetkileri verildi.
1764	İstanbul’daki Langa Limanı doldurularak meydana getirilen arsalar Ermenilere satıldı, Yenikapı Mahallesi kuruldu.
1779	Katolikleri sıkı takibe alan Patrik Zaharya, Avusturya elçisinin girişimiyle görevden alındı, yerine Evanes getirildi.
1812	İstanbul’da ilk Ermeni gazetesi Tidak Püzantyan yayına başladı.
1820	Kazaz Artin padişah nezdindeki nüfuzunu kullanarak bazı Katoliklerin sürgüne gönderilmesini sağladı.
1828	Fransa elçisi, İstanbul’dan sürülen Katolik Ermenilerin affını istedi. İran’la yaptığı savaştan galip çıkan Rusya, Revan ve Nahçıvan hanlıklarını birleştirerek Ermeni vilayetini oluşturdu. Doğu Anadolu’dan göçürdüğü 90.000-100.000 Ermeni nüfusu buraya yerleştirdi.
1830	II. Mahmud Katolik Ermeni cemaatini ve kilisesini tanıdı. 17 Temmuz 1844   Matteos Çuhacıyan Ermeni patrikliğine getirildi. Yeni patriğe danışmanlık etmek ve cemaatin mali idaresini yürütmek üzere 16 üyesi Amira, 14 üyesi esnaf olan karma bir meclis kuruldu.
1850	Protestan Ermeni cemaati resmen tanındı ve ilk kiliseleri yapıldı.
1862	Ermeni Milleti Nizamnamesi onaylandı.
03 Mart 1878	Ayastefanos Antlaşması’nın 16. maddesine Ermenilerle ilgili hüküm eklendi.
13 Temmuz 1878	Ayastefanos Antlaşması’nın 16. maddesi fazla değişikliğe uğramadan Berlin Antlaşması’nın 61. maddesi olarak kabul edildi.
1887	Yedi Rus-Ermeni öğrencisi tarafından Cenevre’de Hınçak Partisi kuruldu.
1890	“Ermeni İhtilâl Federasyonu” adı da verilen Taşnaksutyun cemiyeti kuruldu.
Haziran 1890	Ermeniler Erzurum’da olaylar çıkardılar.
27 Temmuz 1890	Kumkapı gösterisi düzenledi.
18 Mart 1893	Kayseri, Yozgat ve Merzifon’da olaylar çıktı.
25 Aralık 1893	Ermeniler Yozgat’ta hapishaneye saldırarak kargaşa çıkartlar.
26 Mart 1894	Ermeni komiteciler, kendilerini desteklemeyen Patrik Horen Aşıkyan’a suikast düzenlediler.
Mayıs 1894	Ermeniler Sasun’da isyan çıkardılar.
30 Eylül 1895	Kumkapı’da patrikhane önünde toplanan üç dört bin kadar Ermeni, Babıali’ye doğru yürüyüşe geçti.
24 Ekim 1895	Zeytun’da Ermeni isyanı başladı.
24 Aralık 1895	Askerî birlikler Zeytun’u yakın mesafeden kuşattılar.
23 Mart 1896	Zeytun isyanına katılan dört Ermeni, Mersin’deki Fransız konsolosunun teminatı altında gemiye bindirilerek Marsilya’ya gönderildi.
01 Haziran 1896	Van Ermeni isyanı başladı.
26 Ağustos 1896	Ermeniler İstanbul’da Osmanlı Bankası’na saldırı düzenlediler.
11 Kasım 1896	Bâbâlî 6 vilayet için ıslâhât kararnamesi yayınladı.
18 Ağustos 1897	Ermeniler Bâbıâli’ye bombalı saldırı düzenlediler.
1901	Sasun bölgesinde karışıklıklar çıktı.
21 Temmuz 1905	Sultan Abdülhamid’e bombalı suikast düzenlendi.
09 Nisan 1909	Adana’da olaylar başladı.
10 Kasım 1912	Eçmiyazin Katagikosu, Mısır’da bulunan Bogos Nubar Paşa’yı, yetkili temsilci olarak tayin etti.
08 Şubat 1914	Doğu Anadolu ıslahatıyla ilgili olarak Osmanlı Devleti ile Rusya arasında anlaşma imzalandı.
25 Mayıs 1914	Doğu Anadolu için tayin edilen iki yabancı genel müfettişle sözleşmeler yapıldı.
24 Nisan 1915	Dâhiliye Nezareti, Ermeni komitelerinin kapatılıp, belgelerine el konulmasını, liderlerinin tutuklanmasını istedi.
27 Mayıs 1915	Savaş halinde hükümet faaliyetlerine karşı gelenler için alınacak askerî önlemler hakkındaki geçici kanun kabul edilerek yürürlüğe kondu.
30 Mayıs 1915	Meclis-i Vükelâ, Ermenilerin Musul, Zor, Halep ve Suriye’nin bazı bölgelerine sevkleri kararını aldı.
10 Haziran 1915	Sevk edilen Ermenilerin iskân ve iaşelerinin teminiyle geride bıraktıkları mallarının koruma altına alınmasını içeren yönetmelik yayınlandı.
Haziran 1915	Ermenilerin 25 gün süren Karahisar-ı Şarkî isyanında şehir yakıldı, 120 Müslüman öldürüldü.
15 Mart 1916	Ermenilerin başka vilayetlere sevki durduruldu.
11 Aralık 1918	Kafkas Cephesi Osmanlı Orduları Komutanı Vehip Paşa, bölgede Ermeni mezaliminin önlenmesi için Rus Kafkas Ordular Grubu Komutanı Odişelidze’ye mektup gönderdi.
10 Nisan 1919	Boğazlıyan Kaymakamı Kemal Bey Beyazıt Meydanı’nda idam edildi.
28 Eylül 1920	Kazım Karabekir Paşa, Doğu’da Ermeniler üzerine taarruza geçti.
2-3 Aralık 1920	TBMM Hükümeti ile Ermenistan arasındaki Gümrü Antlaşması imzalandı.
24 Temmuz 1923	Lozan Barış Antlaşması’nın imzalanmasıyla Türkiye’deki gayrimüslimlere (Ermeniler) azınlık hakları tanındı.

Kaynakça

I- Başbakanlık Osmanlı Arşivi Belgeleri ·

Dahiliye Nezareti Şifre Kalemi

Meclis-i Vükelâ Mazbatası

II-Kitap ve Makaleler

Bakar, Bülent, Ermeni Tehciri, Ankara 2009

Bayur, Yusuf Hikmet, Türk İnkılabı Tarihi, c.I, ks. I, Ankara 1991, c. II, ks. I, III, Ankara 1991, c. III. ks. III, Ankara 1991

Beydilli, Kemal, “1828-1829 Osmanlı-Rus Savaşı’nda Doğu Anadolu’dan Rusya’ya Göçürülen Ermeniler”, Belgeler, XIII/17, Ankara 1988, s. 365-434.

Gürün, Kamuran, Ermeni Dosyası, İstanbul 1983

Kasım, Kamer ABD’nin Ermenistan Politikası, www.usakgundem.com/ders-notu

Kasım, Kamer, Soğuk Savaş Sonrası Kafkasya, Ankara 2009.

Laçiner, Sedat, Ermeni Sorunu, Diaspora ve Türk Dış Politikası, Ankara 2008.

Orel, Şinasi-Yuca, Süreyya, Ermenilerce Talat Paşa’ya Atfedilen Telgrafların Gerçek Yüzü, Ankara 1983

Osmanlı Belgelerinde Ermeni Fransız İlişkileri, Ankara 2002, Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayınları

Osmanlı Belgelerinde Ermeniler (1915-1920), Ankara 1994, Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayınları.

Özdoğan, Günay Göksu, Füsun Üstel, Karin Karakaşlı, Ferhat Kentel, Türkiye’de Ermeniler Cemaat-Birey-Yurttaş, İstanbul 2009.

Sonyel, Salahi R., İngiliz Gizli Belgelerine Göre Adana’da Vuku Bulan Türk-Ermeni Olayları, Ankara 1988

Şimşir, Bilal, British Documents on Ottaman Armenians, Ankara 1989

Şimşir, Bilal, Ermeni Meselesi, Ankara 2006.

Şimşir, Bilal, Osmanlı Ermenileri, Ankara 1986

Türk İstiklal Harbi Doğu Cephesi 1919-1921, c. III, Ankara 1965

Uras, Esat, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, İstanbul 1987

III- Dergiler

ATBD, Askeri Tarih Belgeleri Dergisi, Ankara 1982, sayı: 81

http://turksandarmenians.marmara.edu.tr/tr/kronoloji/  den kısaltılarak üretilmiştir.