İlk Türk İslam Devletlerindeki Yönetim Anlayışı

Soru 1:İlk Türk İslam Devletlerinde yönetim anlayışının temelleri nelerdir ?

Soru 2:İlk Türk İslam devlet anlayışı nasıl oluşmuştur?

Soru 3:Büyük Selçuklu Devlet Yapısını bir şema olarak gösteriniz ?

 Kutadgu Bilig'den

Sen iyi ad dile Allah sana verdi kut, Kut'unu bulduğunda gönlünü iyi tut.

İsteyip almadın sen bu beylik gücünü, Allah verdi fazlıyla bu belli.

Bu beyliği sana lütfederek verdi, Bunun şükrünü kıl ey geniş bilgili.

Gönlün doğru, özün duru olarak Allah'a tapın, Halkına iyi davran içten ve yakın.

                                  Yusuf Has Hacip, Kutadgu Bilig, Çeviren: Ayşegül Çakan, s. 404-434

Kutadgu Bilig’den alınan yukarıdaki metinden de anlaşılacağı gibi Türkler Müslüman olduktan sonra, eski Türk gelenekleri ile İslami ilke ve kuralları birleştirip kaynaştırarak yeni bir devlet tipi oluşturmuştur. Ancak İslamiyet’e geçmelerine rağmen, ilk Türklerdeki kut anlayışı ve Türk Cihan Hâkimiyeti anlayışı, varlığını koruyarak devam etmiştir.

Orta Asya’da kurulan ilk Türk-İslam devleti Karahanlılardı. Zamanla devlet yönetiminde İslam devletlerinden etkilenen Karahanlılar, Türk- İslam devlet yapısının oluşumunda bir köprü vazifesi gördü. Selçuklular zamanında olgunluk safhasına ulaştı. 

Türk Devlet geleneğinin esasını teşkil ettiği Selçuklu devlet teşkilatı; Karahanlı, Sâmânlı, Gazneli ve Abbasî devletleri teşkilatlarından geniş ölçüde faydalanmış ve bunları kendi bünyesinde mükemmel bir surette uygulamıştır. 

 İlk Türk devletlerindeki “ülkenin töreye uygun ve adaletli olarak yönetilmesi”, “Devlet halk içindir” anlayışı Türk-İslam devletlerinde de devam etti. İlk Türk devletlerindeki Türk cihan hakimiyeti ülküsü ise “cihat” anlayışıyla birleşerek İslamiyet’in dünyaya hakim olması şekline dönüştü. 

 Büyük Selçuklular Dönemi’nde yönetim anlayışı; töre, kut ve şûra etrafında şekillenmiştir. Divan kurumu yerleşmiştir. Böylece İslam medeniyetinde devlet yönetiminde etkili olan divan, Büyük Selçuklu Devleti yönetiminde de önemini korumuştur.

Nizamülmülk'ün Siyasetnamesinden Öğütler:

1. “Yönetici hiçbir zaman memurlarının durumundan gafil olmamalı, devamlı kontrol etmeli, zulüm ve hıyanet zuhur ederse, memuriyetten derhal almalı...”
2. “Yönetici, büyük bir işe bir memur tayin ettiğinde peşini bırakmamalı, onun ardından mutlaka bir müfettiş göndermeli...”
3. “Hükümdar, memleketin yıkılmasına çalışan, haram iş işleyen, devlet sırrını açıklayan, diliyle hükümdara dalkavukluk ederken, kalbiyle düşmanlık eden suçluları bağışlamamalı.”
4. “Yönetici, dünyanın dört bir köşesine elçiler ve casuslar göndermeli. Ülkenin meşhur yollarının üzerine haber alma merkezleri kurmalı...

Karahanlılar, Mülkî idarede hem askerî hem de hanedan üyesi birer vali bulunurdu. Adliyede kadı, maliyede amil/ımga, belediye işlerinde muhtesip vardı.

Gazneliler, Mülkî idarede sahib-i divan, askerî idarede salar (sipehsalar), adlî idarede kadilkudat, maliyede amil, belediyede muhtesip vardı.

Büyük Selçuklular ve Türkiye Selçukluları Mülkî idarede askerî vali olan şıhne, hanedan üyesi vali olarak melik, askerî alandaki güvenlik sorumlusu olarak sahibü’s şurta vardı. Adalet işlerine kadı, mali işlere amil ve belediye işlerine de muhtesip bakardı.

Büyük Selçuklu Devlet Teşkilatı