TBMM'ye Karşı Çıkan İsyanlar ve Sonuçları Geniş Anlatım

TBMM’nin Açılması ve İsyanların Ortaya Çıkması

İstanbul’un resmen işgalinden sonra Damat Ferit, TBMM’nin açılmasını ve Millî Mücadelenin güçlenmesini engellemek amacıyla Şeyhülislam Dürrizade Abdullah Efendi’ye, “Millî Mücadelecilerin ve Mustafa Kemal Paşa’nın ayrımcılık yaptıkları, halifelik ve saltanata karşı oldukları, halkı doğru yoldan çıkardıkları…” gibi gerekçelerle dava açtırmış 4 Mayıs 1920’de Mustafa Kemal ve arkadaşları hakkında idam kararı çıkartılmıştır. Böylece İstanbul Hükümeti, halkı TBMM’ye karşı kışkırtmıştır. Mustafa Kemal Paşa da buna karşı Ankara Müftüsü Rıfat Börekçi'den bir karşı fetva çıkarttırarak İstanbul Hükümetinin fetvasını etkisiz kılmıştır.

Ayrıca halkın savaş ve olanaksızlıklardan bıkkınlığını kullanıp barış yapılacağı açıklanarak Millî Mücadelenin gereksiz bir uğraş olduğu imajı verilmeye çalışılmıştır.

İstanbul Hükümeti ile Anlaşma Devletlerinin kışkırtmaları ve Anadolu’daki olağanüstü durumdan faydalanmak isteyenlerin çalışmaları sonucunda TBMM’ye karşı isyanlar çıkmıştır.

TBBM’ye Karşı Çıkan Ayaklanmaların Sebepleri

1. TBBM’yi etkisiz hale getirmek Milli Mücadele’yi engellemek istenmesi
2. İstanbul Hükümeti ve İtilaf Devletleri’nin Millicileri İttihatçılık ve Bolşeviklikle suçlaması
3. Türk ulusunun gücünü ve hürriyetine düşkünlüğü değerlendiremeyen bazı kişilerin manda ve himaye fikrini savunmaları
4. İstanbul Hükümetinin yayınlattığı fetvanın Anadolu’da İngiliz uçaklarıyla dağıtılması
5. Asker kaçaklarının Anadolu’daki otorite boşluğundan yararlanmak istenmesi
6. İtilaf Devletleri’nin boğazlar ve çevresindeki işgallerini devam ettirmek istemesi
7. Bazı Kuvayımillîyecilerin düzenli ordunun kuruluşuna karşı çıkması ve disiplinsiz hareket etmesi)
8. Halkın padişah ve halifeye karşı olan bağlılığının istismar edilmesi
9. İstanbul Hükümetinin ülkede yeniden otoritesini sağlamak istemesi
10. İngilizlerin Boğazların her iki yakasında da tampon bölge oluşturmak istemesi
11. Azınlıkların Anadolu’da bağımsız devlet kurma arayışı içerisine girmesi

TBMM’ye karşı çıkarılan ayaklanmalar:

1.Doğrudan İstanbul Hükümeti Tarafından Çıkarılan Ayaklanmalar

 İngilizlerin isteğiyle çıkarılan bu ayaklanmalar bizzat İstanbul Hükümeti tarafından çıkarılarak yürütülmüştür.  

A.Anzavur Ayaklanması

Alaylı   bir subay olan Ahmet Anzavur Osmanlı Hükümeti adına kurduğu  birlikleriyle, İstanbul Hükümeti ve İngiliz servisinin yardımlarıyla Manyas, Susurluk, Biga, Gönen, Ulubat taraflarında isyan başlatmıştır.  Bu bölgede paşalık verilen Ahmet Anzavur milli kuvvetlere saldırdı. 2 Kasım 1919’da başlayan birinci ayaklanma Kuvay-ı Milliye birlikleri tarafından (25 Kasım 1919’da) bastırıldı. Aynı bölgede 16 Şubat 1920’de yeniden
isyan çıkaran Ahmet Anzavur, Çerkez Ethem kuvvetlerine mağlup oldu.

Anzavur 10 Mayıs 1920’de Adapazarı ve Geyve bölgesinde Milli kuvvetlere saldırmış, ancak Ali Fuat Paşa kuvvetlerince püskürülmüştür.

B.Kuvay-ı İnzibatiye (Halifelik Ordusu) Ayaklanması

Damat Ferit Hükümeti ve İngilizlerin desteğiyle İzmit ve çevresinde güçlü durumdaki Kuvayı Millîye birliklerini dağıtmak amacıyla çıkarılmıştır. Kuvay-ı İnzibatiye olarak adlandırılan isyancı grup, asker kaçakları, mahkumlar ve gönüllülerden kurulmuştur. İzmit ve Geyve civarında Kuvayı Millîye’nin bulunması İngilizlerin Boğazlardaki güvenliğini tehlikeye düşürdüğü için bu isyan çıkartılmıştır. 18 Nisan 1920’de başlayan isyan 3 ay sürdü. İsyan, Batı Cephesi Komutanı Ali Fuat Paşa’nın birliklerince dağıtılmıştır.

Not

Bu iki isyan boğazlara yakın yerlerde çıkarılması, İngilizlerce boğazları elde tutmak için çıkarıldığını gösterir.

2. İstanbul Hükümeti’nin ve İşgal Güçlerinin Ortak Kışkırtmalarıyla Çıkan Ayaklanmalar

Bu tür ayaklanmalar Kurtuluş Savaşı boyunca çok yaygın olarak çıkan ayaklanmalardır. 

Bolu-Düzce-Hendek ve Adapazarı İsyanları

İngiltere, Boğazları elde tutabilmek amacıyla İstanbul Hükümeti’yle birlikte bu bölge halkını ayaklandırdı. Düzce’de başlayan isyan kısa sürede yayılmış, Nisan 1920’de başlayan bu isyan Çerkez Ethem yardımıyla Ali Fuat Paşa ve Refet Bey Eylül 1920’de bastırmışlardır.

Yozgat İsyanı

Çapanoğlu ailesi nüfuzlarını kaybetmek endişesiyle isyan etmiş, birliklerimizi uzun süre uğraşmıştır. Ankara’yı tehdit eder hale gelmiş, Rafet Paşa ve Çerkez Ethem kuvvetlerinin de yardımıyla 20 Mayıs 1920’de isyan bastırılmıştır.

Afyon (Çopur Musa) Ayaklanması

Yozgat isyanı sürdüğü sırada ayaklanan Çopur Musa, “Din elden gidiyor” Sloganıyla isyan etti. Kuvayı Milliye karşısında tutunamayarak Yunan, ordusuna sığınmış böylece isyan sona ermiştir.

Konya (Bozkır Aşireti ve Delibaş Mehmet Ayaklanmaları)

En geniş çaplı dini ayaklanmadır. Mayıs 1920’de başlayan isyan, kısa sürede büyüdü, hükümet konağı basılmış ve isyan genişlemiştir. Demirci Mehmet Efe ve Refet Paşa’ya bağlı birlikler bu isyanı Kasım 1920’de bastırmışlardır.

Milli Aşireti (Urfa) Ayaklanması

Urfa’nın Fransız işgalinden kurtarılmasında büyük hizmetleri görülen Milli aşireti, Fransız ajanlarının kışkırtması sonucu Viranşehir ilçesinde isyan başlattı. (Haziran 1920) Bağımsız bir Kürt devleti kurmayı amaçlayan bu aşiretin isyanı Eylül 1920’de Beşinci tümenin faaliyetleriyle bastırılmıştır.

Not

Yurtta bunlar dışında  Cemil Çeto, Koçgiri, Ali Batı, Şeyh Eşref İsyanları da  olmuş fakat amaçlarına ulaşamamışlardır.

3.Azınlıkların Çıkardığı İsyanlar

Azınlıklar Wilson İlkeleri’ne göre bulundukları bölgelerde bağımsız devletler kurabilmek için isyanlar çıkartmışlardır. Adana ve Doğu Anadolu’da Ermenilerin, Doğu Karadeniz’de Rumların çıkarttığı, İtilaf devletleri tarafından da desteklenen bu azınlık isyanlar, Kurtuluş Savaşı’nın kazanılmasıyla son bulmuştur.

A.Rum İsyanları

Anadolu’daki otorite boşluğundan ve itilaf devletlerinin kışkırtmasıyla   Doğu Karadeniz bölgesinde isyan etmiş. Pontus Rum Devleti’ni kurmak amacıyla Rum çeteleri bölgede Türklere saldırdılar, İngilizlerin desteğini kazanmayı amaçlamışlardır.

Not

Rum isyanı en uzun süre devam eden isyan olmuştur.

B.Ermeni İsyanları

Ermeniler Fransızların desteğiyle intikam alayları kurarak Çukurova civarında katliamlar yapmışlardır. Doğu Anadolu’da katliamlara başlayan Ermeni çeteleri bu isyanı Kazım Karabekir’e bağlı XV. Kolordu tarafında bastırmıştır.

4.Kuvayı Milliye Taraftarı Olup Sonradan Ayaklananlar

Yunanlılara karşı başarı ile mücadele eden ve ayaklanmaların bastırılmasında büyük emekleri olan Kuvay-ı Milliye birlikleri kendi başlarına buyruk hareket ediyorlardı. Belli bir otoriteye uymak alışkanlıkları yoktu. Bu disiplinsiz hareketleri bazen ayaklanmaların çıkmasında da etkili oluyordu. Düzenli ordunun kurulma çalışmaları başlayınca bazı Kuvayı Milliyeciler bu otoriteyi kabul etmek istemediler. Bunlardan bazıları isyan ettiler.

A.Demirci Mehmet Efe Ayaklanması

Düzenli orduya katılmak istemedi. Denizli, Burdur, Dinar ve Çal civarında 1 Aralık 1920’de çıkan isyan Refet Bele tarafından bastırılmıştır (30 Aralık 1920)

B.Çerkez Ethem Ayaklanması

Çerkez Ethem’in emrindeki Kuvayı Seyyare adındaki kuvvetlerle Yunanlılara karşı yapılan ilk çarpışma ve TBMM’ye karşı isyanların bastırılmasında Çerkez Ethem önemli bir yere sahiptir. Fakat düzenli orduya katılmak istemeyerek isyan etti.

27 Aralık 1920’de Kütahya, Gediz ve Demirci civarında çıkan ayaklanma I. İnönü Zaferi’nden sonra 24 Ocak 1921’de bastırılmıştır.

TBMM’nin Ayaklanmalara Karşı Aldığı Önlemler

1.Hıyanet-i Vataniye Kanunu çıkarıldı (29 Nisan 1920). Bu kanunla; TBMM’ye karşı ayaklananlar, varlığını inkar edenler vatan haini sayılacak ve gerekirse ölümle cezalandırılacaktır.

2.Ankara’da  Anadolu Ajansı açıldı ve gazete (Hakimiyet-i Milliye) çıkarıldı. Böylece  İstanbul Hükümeti’nin basın-yayın yoluyla yaptığı aleyhte propagandalara karşılık verildi.

3.Hıyanet-i Vataniye Kanunu’nun çabuk ve etkili olarak işlemesini sağlamak amacıyla “İstiklâl Mahkemeleri” kuruldu (11 Eylül 1920). İstiklal Mahkemelerinin üyeleri TBMM üyeleri arasından salt çoğunluğun oyuyla 3 milletvekili seçiliyor ve verdikleri kararlar hemen yerine getiriliyordu. Kuruluşu, işleyişi ve kararlarının hemen yerine getirilmesi ile bu mahkemeler “İhtilâl Mahkemesi” özelliğine sahiptir.

4.Kuvayı Milliye kaldırılarak düzenli orduya geçildi. Böylece yeni Türk Devleti tamamen kendi emrinde olan bir orduya kavuştu.

5.İstanbul Hükümetinin Millî Mücadele aleyhindeki fetvasına karşı Anadolu’da Rıfat Börekçi ve arkadaşları tarafından karşı fetva hazırlandı. 

6.Damat Ferit Paşa vatan haini ilan edilerek Türk vatandaşlığından çıkarıldı.

7.İstanbul Hükümeti ile resmi haberleşmeler kesildi ve İstanbul Hükümetinin yaptığı her türlü işlem yok sayıldı.

Not

TBMM’nin Hiyanet-i Vataniye Kanunu’nu çıkarıp İstiklal Mahkemeleri’ni kurması, ayaklanmaları önlediği gibi düzenli ordunun kurulmasını da hızlandırmıştır.

Not

İstiklal Mahkemesi üyelerinin meclis içerisinde seçilmesi TBMM’nin yargı yetkisini kullandığını göstergesidir.

TBMM’ye Karşı Çıkan Ayaklanmaların Sonuçları

1. Kurtuluş Savaşı’nın uzamasına ve işgallerin genişlemesine neden olmuştur.
2. Milli kuvvetlerin birbirine karşı savaşması ve milli kaynakların boşa harcanmasına neden olmuştur.
3. Düzenli ordunun gerekliliği görülmüştür.
4. Kardeş katline ve mücadelesine neden olmuştur.
5. Yunanlılar Anadolu’nun içlerine kadar yayılma fırsatı bulmuştur.
6. Ayaklanmaların bastırılması I. TBMM’nin Anadolu’daki insanların üzerindeki gücü ve otoritesini artırmıştır.