1) Asya Hun İmparatorluğu
Teoman tarafından Çin'in kuzeybatısındaki bütün Türk boylarını birleştirerek M.Ö.220'de kurulan , Mete Han zamanında M.Ö.209'da bütün Türkleri tek bayrak altında toplayarak ve Çin'i de baskı altına alarak en parlak dönemine ve en geniş sınırlarına ulaşmıştır.
Mete Han'dan sonra oğlu Ki-ok,ondan sonra onun oğlu Kün-çin geçmiştir. Kün-çin döneminde Hunlar Çin karşısında zayıflamaya başladılar.
Bundan sonraki süreç ise aşağıdaki şemada olduğu gibi gerçekleşmiştir.
-Madencilikte ileri olmalarının bir sonucu olarak silah sanayiinde ileri bir durumdaydılar.
– Orta Asya’da kurulan ilk Türk devletidir.
– Hun akınlarına karşı Çinliler Çin Seddini yapmışlardır.
– Mete Han orduda onlu sistem oluşturarak tüm dünyaya örnek olmuştur.
2) I. Kök Türk Devleti (552 – 630)
Bumin Kağan tarafından Avarlar'a karşı ayaklanarak kurulan Kök Türk Devleti’nin başkenti Ötüken’dir ve Orta Asya’da kurulmuştur. Ülke Doğu ve Batı olarak ikiye ayrılıp Doğuyu Bumin Kağan, Batı’yı ise kardeşi İstemi Yabgu yönetmiştir.
– İlk kez Türk adıyla kurulan devlettir.
– Asya Hun İmparatorluğundan sonra Türkleri ikinci kez tek bayrak altına toplamışlardır.
– İpek Yolu hakimiyeti için Çinliler ve Sasanilerle mücadele içinde olmuşlardır.
– İlk kez Türk adıyla kurulan devlettir.
– Asya Hun İmparatorluğundan sonra Türkleri ikinci kez tek bayrak altına toplamışlardır.
– İpek Yolu hakimiyeti için Çinliler ve Sasanilerle mücadele içinde olmuşlardır.
-Bumin Kağan'dan sonra büyük oğlu Ko-lo Kağan, sondan sonra diğer oğlu Mukan Kağan, Devletin başına geçti. Mukan Kağan zamanında doğuda Kitanları, kuzeyde Kırgızları hakimiyeti altına aldığı gibi Çin'i de baskı altına aldı.Batıda ise İstemi Yabgu Sasanilerle birlikte Akhunlar (Eftalitler) Türk devletini yıktıktan(557) sonra Bizansla Sasanilere karşı ittifak içerisine girerek Sasanileri zor durumda bırakmıştır.
-Mukan Kağan'dan sonra Taspar (Ta-po) Kağan devletin başına geçti. İç karışıklıklar arttı.582'de ikiye ayrıldı. Çin baskısı ve iç karışıklıklar nedeniyle Doğu Kök Türkler 630'da , Batı Kök Türkler ise 659 yılında Çin'in hakimiyeti altına düşmüşlerdir.
3) II. Kök Türk Devleti ( Kutluk Devleti) (682 – 745)
3) II. Kök Türk Devleti ( Kutluk Devleti) (682 – 745)
İlk Türk devletleri içerisinde yer alan I. Kök Türk Devleti yıkıldıktan sonra 50 yıl Çin egemenliğinde kalan Kök Türkler, bağımsızlık duygusunu kaybetmediler. Sürekli ayaklandılar. Özellikle Kürşat İhtilali başarısız da olsa Türkler için bir örnek oldu. Nihayetinde Kutluk (İlteriş) Kağan, 682 yılında II. Kök Türk Devleti'ni kurmuştur. Bağımsızlık yolunda beraber hareket ettiği Tonyukuk'u ise vezir yapmıştır. Çin'e 46 sefer yaptığı gibi Oğuzlara, Kırgızlara ve Türgişlere de hakim olmuştur.
-Kutluk'tan sonra Kapgan Kağan devleti yönetmiştir. Çin baskı altına alınmış ve Türk siyasi birliği yeniden sağlanmıştır.
-Kapgan Kağan'dan sonra oğlu İnal başa geçmişse de başarısız olunca amcası Kül Tigin tarafından tahttan indirilmiştir.
-Kül Tigin ordu komutanı, ağabeyi Bilge ise kağan olmuştur. Bilge Kağan Döneminde en parlak dönemini yaşamıştır. Bilge Kağan Kardeşi Kültigin ve Vezir Tonyukuk ile birlikte ülkeyi yönetmiştir.
-Bilge Kağan'ın ölümünden sonra iç karışıklıklar üzerine Uygurlar, Karluklar ve Basmilleri de yanlarına alarak II.Kök Türk Devleti'ni 742'de yıkarak yerine 744'de Uygur Devleti'ni kurmuşlardır.
– Yazıyı kullanan ilk Türk devletidir.
– Kök Türk alfabesi ile Türklere ait ilk alfabeyi kullanmışlardır.
4) Uygurlar (744 -840)
Kutluk Bilge Kül Kağan tarafından II.Kök Türk Devleti yönetimi ele geçirilerek Ötüken bölgesinde kurulmuş olan Uygurlar sonraları Karabalgasun’u başkent yapmışlardır.Devleti kurmuş ve güçlendirmiştir.
747'de Moyen Çur yerine geçmiştir. Talas Savaşı'ndan sonra Çin'in kaybettiği Tarım Havzasını ele geçirince Uygurlar ekonomik açıdan güçlenerek en parlak dönemlerine ulaşmışlardır.
759'da Böğü Kağan döneminde Çin'e isyanlara karşı yardım etmişler ve Mani dinini benimsemişlerdir.
Mani dininin benimsenmesinin sonuçları:
a)Uygur Türkleri savaşçılıklarını kaybetmişlerdir.
b)Uygur Türkleri yerleşik hayata geçmişlerdir.
c)Yerleşik hayata geçen Uygur Türkleri'nin
-Kendilerine ait ölçü ve para sistemleri bulunmaktadır.
– Modern tarımla uğraşmışlardır. Bunun için kanallar açılmıştır.
– Hukuk kurallarını yazılı hale getirmeleri, borç, kira gibi konularla ilgili sözleşme yapılmaları Uygurların hukuk alanında geliştiğini göstermektedir.
– Kendilerine ait olan Uygur alfabesini oluşturmuşlardır.
Bögü Kağan'dan sonra kıtlık ve salgın hastalıklar sebebiyle zayıflamışlardır. Bu durumdan faydalanan Kırgızların saldırıları sonucu yıkılmışlardır . Uygurlar, Kansu ve Turfan(Doğu Türkistan) Uygurları olarak ikiye ayrılmışlardır.
Kansu bir diğer adıyla Sarı Uygurlar Çin’de kurulmuş ve Moğollar tarafından yıkılmıştır. XIII.yüzyıldan itibaren Moğolların hizmetinde yer almışlardır. Uygurcayı Moğol Devleti'nin resmi yazı dili yapmışlar. Böylece Moğolların Türkleşmesini sağlamışlardır.
