1) Asya Hun İmparatorluğu
Teoman tarafından kurulan , Mete Han zamanında en parlak dönemine ve en geniş sınırlarına ulaşmıştır.
– Orta Asya’da kurulan ilk Türk devletidir.
– İlk teşkilatlı Türk devletidir ve Orta Asya’da Türk boylarını tek bayrak altına ilk kez bu devlet toplamıştır.
– Hun akınlarına karşı Çinliler Çin Seddini yapmışlardır.
– Mete Han orduda onlu sistem oluşturarak tüm dünyaya örnek olmuştur.
– MS 48’de Güney ve Batı Hunları olarak ikiye, Güney Hunları da , Güney ve Kuzey Hunları olarak tekrar ikiye ayrılmıştır.
* Kavimler Göçü (375): Kuzey Hunları Hazar Denizi ile Aral Gölü arasındaki Alanların yerlerini işgal ederek onları batıya doğru sürüklemiş, sonrasında Balkanlara ilerleyerek Vandallar, Vizigotlar, Ostrogotlar gibi kavimleri göç ettirmişlerdir. Dünya tarihinin en büyük kitlesel göçü olarak kabul edilen Kavimler Göçü Avrupa’nın birçok yapısında değişiklikler meydana getirmiştir:
– Roma İmparatorluğu 395 yılında barbar kavimlerin işgalleriyle Doğu ve Batı olarak ikiye ayrılmıştır ve Batı Roma 476 yılında yıkılmıştır.
– İlk Çağ kapanmış ve Orta Çağ başlamıştır.
– Derebeylikler (feodalite) ortaya çıkmıştır. Bunun sebebi siyasi boşlukların oluşmasıdır.
– Bilim ve sanat etkinlikleri durmuş ve skolastik düşünce meydana gelerek kilise ve din adamları güç kazanmıştır.
– Germen kavimlerinin Avrupa’ya göç etmesiyle yeni Avrupa devletleri oluşmuştur.
2) Avrupa Hun Devleti
Doğu ve Orta Avrupa’da Kavimler göçü sonucu Balamir Kağan tarafından kurulmuş ilk türk devletleri içerisinde yer alır.
– Avrupa’da kurulan ilk Türk devletidir.
– En parlak dönemini Atilla zamanında yaşamış ve Bizans’ı vergiye bağlamıştır. Ayrıca Volga ile Tuna Nehri arasındaki topraklara sahip olmuştur.
– Doğu Roma ve Batı Roma İmparatorlukları üzerine seferler düzenlemiştir. Avrupa Hun Devletinin Roma Siyaseti: Doğu Roma İmparatorluğunu baskıda tutmak;, barbar kavimlere karşı Batı Roma İmparatorluğu ile iyi ilişkiler içinde bulunmak şeklindedir.
– Atilla’nın ölümünden sonra zayıflamış ve 486 yılında Germenlerin saldırıları ile yıkılmıştır.
3) I. Göktürk Devleti (552 – 630)
Bumin Kağan tarafından kurulan Göktürk Devleti’nin başkenti Ötüken’dir ve Orta Asya’da kurulmuştur. Ülke Doğu ve Batı olarak ikiye ayrılıp Batı’yı Bumin Kağan’ın kardeşi İstemi Yagbu yönetmiştir.
* İkili Yönetim: İslamiyet Öncesi ilk Türk Devletleri’nde ülke doğu ve batı olmak üzere yönetilirdi. Doğu batıdan üstün sayılır ve Kağan Doğu bölgesinde ülkeyi yönetirdi. İkili yönetim dediğimiz bu sistem ilk Türk Devletleri’nin federal bir yönetim anlayışı olduğunu göstermektedir.
– İlk kez Türk adıyla kurulan devlettir.
– Asya Hun İmparatorluğundan sonra Türkleri ikinci kez tek bayrak altına toplamışlardır.
– İpek Yolu hakimiyeti için Çinliler ve Sasanilerle mücadele içinde olmuşlardır.
– Bumin Kağan’ın ölümünden sonra Çin Baskısı sonucu zayıflamış ve doğu -batı olmak üzere ikiye ayrılmıştır. Doğu Göktürkler 630, Batı Göktürkler 659 yılında Çinliler tarafından yıkılmıştır.
* Kürşat Ayaklanması: Amacı Çin İmparatorunu esir etmek ve Çin sarayındaki asilzadeleri serbest bıraktırmak olan Kürşat, 639 yılında Çin sarayını basarak başlattığı ayaklanma ile Göktürk Devleti’nin tekrar kurulmasını hedeflemiştir. Fakat 39 Arkadaşı ile birlikte katledilmiştir.
4) II. Köktürk Devleti ( Kutluk Devleti) (682 – 745)
İlk Türk devletleri içerisinde yer alan I. Köktürk Devleti yıkıldıktan sonra 50 yıl Çin egemenliğinde kalan Köktürkler, sonradan tekrar ayaklanarak II. Köktürk Devletini Kutluk (İlteriş) Kağan tarafından kurmuştur.
– Bilge Kağan Döneminde en parlak dönemini yaşamıştır.
– Bilge Kağan Kardeşi Kültigin ve Vezir Tonyukuk ile birlikte ülkeyi yönetmiştir.
– Yazıyı kullanan ilk Türk devletidir.
– Göktürk alfabesi ile kendilerine ait ilk alfabeyi kullanmışlardır.
ilk Türk Devletleri içerisinde yer alan Kutluk Devleti, ilk Türkçe yazılı belgeleri olan Orhun Kitabelerini miras bırakmışladır. Sosyal devlet anlayışının benimsendiğini gösteren Orhun Kitabeleri Türklerin bıraktığı ilk yazılı belgedir. Yazılı Türk Edebiyatının ilk eseri olan Orhun Kitabelerinde Kağan millete hesap verir ve Çin’e karşı verilen bağımsızlık mücadelesi anlatılır. Devletin ve halkın karşılıklı görevlerinin anlatıldığı Orhun Kitabeleri Bilge Kağan, Kültigin ve Vezir Tonyukuk adına dikilmiştir. Bu kitabelerin bağımsızlık mücadelelerini anlatması, Köktürklerin kendilerine ait bir alfabe olması ve adlarında Türk kelimesinin geçmesi sebebiyle Köktürklerin Milli yani Ulusçu bir devlet niteliği taşıdığını söyleyebiliriz.
5) Uygurlar (745 -840)
Kutluk Bilge Kül Kağan tarafından Ötüken bölgesinde kurulmuş olan Uygurlar sonraları Karabalgasun’u başkent yapmışlardır.
– ilk Türk devletleri arasında Yerleşik hayata geçen ilk devlettir.
– Modern tarımla uğraşmışlardır. Bunun için kanallar açılmıştır.
– Kağıt ve matbaayı kullanan ve aynı zamanda ilk kez matbaayla kitap basan ilk Türk devletidir.
– Minyatür, tezhip eserleri ve mimari eserler bırak ilk Türk devletidir. Karabalgasun Yazıtları da Uygurlar tarafından bırakılmıştır.
– Göktanrı inancından kopan ve Mani Dini’ni seçen ilk Türk devletidir. Zaten yerleşik hayata geçmesi de Mani Dini’nin etkisiyle olmuştur.
-Moğolların Türkleşmesine katkıda bulunmuşlardır.
– Orta Asya’da uygarlık olarak çok gelişmiş olan Uygurlar ilk kez kütüphane kuran ilk Türk devletidir.
– Hukuk kurallarını yazılı hale getirmeleri, borç, kira gibi konularla ilgili sözleşme yapılmaları Uygurların hukuk alanında geliştiğini göstermektedir.
– Kendilerine ait olan Uygur alfabesini oluşturmuşlardır.
– Kırgızların saldırıları sonucu yıkılan Uygurlar, Kansu ve Turfan Uygurları olarak ikiye ayrılmışlardır.
Kansu bir diğer adı Sarı Uygurlar Çin’de kurulmuş ve Moğollar tarafından yıkılmıştır.
Doğu Türkistan’da kurulan Turfan Uygurları sonradan Moğolların egemenliği altına girmiş ve onların Türkleşmesini sağlamışlardır. Turfan Uygurları günümüzde Çin’de Sincan Uygur Özerk Bölgesinde yaşamaktadırlar.
6) Avarlar ( Juan Juanlar) ( 560 – 805)
Günümüzdeki Macaristan ve Romanya’yı içine alan güçlü bir devlet yapısına sahip olan Avarlar, ilk kez İstanbul’u kuşatan Türk boyudur. Ancak bu kuşatmalardan sonuç alamamışlardır. Bunların dışında Avrupa’daki Slav topluluklarını askerlik alanında etkilemişlerdir.
7) Kırgızlar (840 – 1207)
Orta Asya’da egemenlik kuran son Türk boyu olan Kırgızlar, aynı zamanda Moğol hakimiyetine giren ilk Türk boyudur. Dünyanın en uzun destanı olan Manas Destanı Kırgızlardan miras kalmıştır ve Kırgızlar günümüze kadar varlıklarını sürdürmüşlerdir.
8) Hazarlar (630 – 968)
Hz Osman zamanında İslam ordularının kuzeye ilerleyişini engelleyerek İslam orduları ile ilk kez çarpışan devlet olmuştur. Bu hamleyle İslamiyet’in Kafkaslara ulaşmasını engellemişlerdir. Yahudiler dışında Museviliği benimseyen tek topluluktur. Ülkede Müslüman,Hristiyan ve putperestlere karşı toleranslı davranılmıştır. Kendi mahkemelerinde davalarını görmelerine ve serbestçe ticaretlerine izin verilmiştir.
9) Bulgarlar (583 – 665)
Batı Hunları ve Ogur Türklerinin karışmasıyla ortaya çıkan Türk topluluğuna BULGAR denir. (Bulgar kelimesi karışmak anlamındadır.)
Büyük Bulgarya Devleti :
Karadeniz’in kuzeyinde Göktürk Devletinin yıkılmasıyla “Büyük Bulgarya Devleti” kuruldu. Ancak kurucusu KOBRAT’ın ölümüyle Hazarlar tarafından yıkıldı. Bulgarların bir kısmı Tuna nehri, bir kısmı da Volga nehri kıyılarına göç etmek zorunda kaldı.
Tuna Bulgar Devleti: Büyük Bulgarya Devleti’nin yıkılmasından sonra Tuna boylarına (Bugünkü Bulgaristan) göç eden Bulgar Türkleri burada Tuna Bulgar Devletini kurdular.
Bu bölgedeki halkın çoğu Slav olduğu için Türkler zamanla Slavlaşmaya başladılar. Boris Han zamanında Hırıstiyanlığı kabul ettiler. Slavlaşarak asimile olup yok oldular..
İtil/Volga Bulgarları : Büyük Bulgarya Devletinin yıkılmasından sonra Volga=İtil kıyılarına giden Bulgarlar burada Kama Bulgar Devletini kurdular. Hükümdarları Almış Han zamanında (X. yüzyıl) müslüman oldular. Varlıklarını devam ettirdiler. Günümüz Kazan Türkleri bunların torunlarıdır.
10) Karluklar
İlk Türk devletleri içerisinde yer alan Karluklar, sırasıyla Köktürk ve Çin egemenliği altında yaşamış ve daha sonra bağımsız olmuşlardır.
II. Köktürkler tarafından yıkılmış, sonra Uygurların egemenliği altında yaşamışlardır. Talas Savaşında Müslüman Arapları destekleyerek kazanmalarını sağlayan Karluklar, ilk Müslüman Türk Devleti olan Karahanlıların kuruluşunda önemli rol oynamışlardır. İslamiyet’i kabul eden ilk Türk boyudur.
11) Türgişler
İlk kez para bastıran Türk devleti olan Türgişler, Müslüman Karluklarla ve Müslüman Araplarla çok savaşmış ve İslamiyet’in Orta Asya’ya yayılmasını ciddi şekilde engellemeye çalışmışlardır. Türgişler ayrıca yerleşik hayata geçen ikinci Türk devletidir.
12) Macarlar
İlk Türk devletleri içerisinde yer alan Macarlar, Volga Nehri civarında yaşamışlar ancak Peçeneklerin baskısı sonucu bugünkü Macaristan topraklarına yerleşmişlerdir. Zaman içerisinde hristiyanlığı kabul edip Slav topluluklarıyla karışarak asimile olmuşlardır.
13) Peçenekler
Orta Asya’dan batıya göç eden bu Türk topluluğu devlet kurmayı başaramamıştır. Askerî gücü olan siyasî bir topluluk olarak Balkanlarda varlıklarını sürdürmüşlerdir. Çaka Beyle birlikte İstanbulu kuşatacakken Bizans entrikasıyla Kumanların saldırısına uğrayıp ağır bir yenilgiyle tarih sahnesinden çekilmişlerdir.
14) Oğuzlar
En kalabalık Türk boyu olup 24 boydan meydana gelmiştir. Selçuklular ve Osmanlılar gibi önemli devletlerin kuruluşunu sağlamış olan Oğuzlar, Kumanlar (Kıpçaklar) ile yapmış oldukları mücadele ile Dede Korkut Hikayelerine konu olmuşlardır. Devlet kurma yeteneği en gelişmiş Türk boyu olan Oğuzlar hem Orta Asya hem de Avrupa’da egemenlik ve devletler kurmuşlardır. Selçuklu ve Osmanlı Devleti gibi pek çok devlet kurmuşlardır.
15) Kumanlar (Kıpçaklar)
Ruslarla mücadele etmişlerdir. Karahitayların baskısı sonucu batıya göç etmişlerdir. Peçeneklerin tarih sahnesinden çekilmesine neden olmuşlardır. Güney Rusya’daki Kıpçaklar zamanla Slavlaşmışlardır.
Müslüman Kıpçaklar bir süre Altınordu devletinde yaşamını sürdürmüştür.Karadeniz ve Balkanlardaki Kıpçaklar Romen ve Macar halkıyla karıştılar. Kumanların Doğu Avrupa’ya girmesi, ileride Osmanlı Devletinin Karadeniz egemenliğine zemin hazırlamıştır.
16) Sibirler (Sabirler)
Bugünkü Sibirya adı Sabirlerden gelmektedir. Bizans ve Sasanilerle mücadele etmiş olan Sibirler Avarların baskısı sonucu Doğu Avrupa’ya yerleşmişlerdir.
17) Akhunlar
İlk Türk devletleri içerisinde yer alan Akhunlar, Büyük Hun devletinin yıkılışı sonrası Çin baskısıyla beraber Afganistan’ın kuzeyine yerleşmişlerdir. Göktürkler ve Sasanilerin baskısı sonucu yıkılmışlardır.
18)İskitler (Saka) topluluğu
Orta Asya’da yaşamış olan İskitler, Karadeniz’in kuzeyinden Tuna Nehri’ne kadar uzanan bölgede yaşamışlar ve Pers, Asurlular, Urartular gibi devletlerle uzun süre savaşmışlardır. Anadolu, Suriye ve Filistin üzerinden Mısır’a sefer yapmış olan İskitler MÖ VII. yüzyıldan MÖ II. yüzyıla kadar siyasi etkinliklerini sürdürmüşlerdir. Perslerle önemli bir mücadele içerisinde olan İskitler, Alper Tunga ile Pers hükümdarı arasındaki önemli mücadelesinden ötürü ilerde İranlı şair Firdevsi’nin Şehname adlı eserinde konu olarak yerini almıştır.
